Felaket Yönetimi: Tümel Arayışı: Elazığ Depremi, Corona Virüsü, Bryant Helikopteri

Daha 1840’tan ve Verhulst’tan beridir, felaketler hakkında bilinen genel bir şey var:

Felaketleri yaratan nedenler kendini de yok ederek, felaketi durdurabilir.

Bu, Malthus teorisine karşı bir tez. Verhulst, nüfus artışını yaratan etkenlerin bir noktadan sonra, kendilerini azaltacağını veya sıfırlayacağını matematik bir denklemle göstermiş.

Orman yangını da, belli koşullarda kendini söndürebilir, yani boğabilir.

Felaket için genel bir kural daha var.

O ya da bu felaket önlenebilir, durdurabilir veya tedavi edilebilir ama felaketler hep vardır.

Bu durumda, enerjinizin bir bölümünü müstakbel ve olası felaketler için ayırmanız gerekir. Ama bu hiç yapılmaz, yapılmıyor, yapılmayacak.

Adapazarı, 2 depreden sonra bile aynı yere, fay çatlağına ve dere yatağına yeniden inşa edildi, Şimdi yeni depremi bekliyorlar.

Depremler önlenemez.

Yalnızca depremlere hazır olunabilir.

Türkiye depremlere hiç hazır olmuyor, çünkü uğraşmıyor.

Virüssel salgınlar önlenebilir, durdurabilir, tedavi edilebilir. Corona için de öyleydi.

WHO belki 40 yıldır global salgında global nüfusun en çok % 5’inin öleceğini hesaplamış. Bu, Avrupa vebası için üçte bir, bazı Amerika yerlileri bölgeleri içinse, % 95-99 olmuş. Karşılaştır-karşıtlaştır. Ders al. Uygula.

Salgın için karantina oluşturulabilir. Bu, suç değildir ama oradakilerin çoğu yine ölür.

Salgına yakalanmış hastası çok olan bir köy, yalıtılıp yakılabilir. Herkes ölür ve bu suç olur.

Bedeker ise daha da aşırıya gitmiş: Sağlam bölgedekilerle, salgınlı bölgelerdekiler arasına tampon bölge yaratıp, oraya zekat keçisi bir seçilmiş insan kümesi yerleştirip, onları kurban etmek ve böylelikle salgını denetlemek. Bu, World War Z’deki kurmaca bir örnek ve hiç denenmemiş ama bu gidişle her yerde yapılmak zorunda kalınacak.

Bunun için geçmişe bakabiliriz:

Avrupa vebası Çin’den başladı. Yıllar boyunca, İpek Yolu ticaret rotaları boyunca atlaya sıçraya yayıldı. Avrupa’ya vardı ve orayı 3-5 dalgada vurdu.

Karantina başlatıldı.

Hastası çok olan yerler yok edilebilir ama günümüz global koşullarında bu imkansız gibi.

Günümüz koşullarında, tampon bölge de yok gibi. Onun yerine, virüsün durak ve uyku noktaları var.

Salgının matematiği genelde şudur: Birinci dalga hastalıkta N hasta için X süre gerekirken, bu süre her dalgada daha da kısalır, sonunda çığ etkisi oluşur, salgın patlar.

Günümüz koşullarında bu, bildiğimiz grip için böyle. Bundan 40 yıl önce insanlar yılda pek pek 1 kez grip olurken, İngiltere’de şu an insanlar her ay grip olur olmuşlar. N kişilik bir hanede her an biri grip demektir ve grip yok edilemez demektir.

Gribi de herkes ve sürekli olduğu için, kanıksama vardır ve salgını günümüz koşullarında, çığ etkili kılacak ve tetiği çekecek etken budur.

Helikopter kazası ise basitti. Olmayabilirdi. Bryant pilota ‘kalkma’ derdi, olur biterdi.

Görüldüğü gibi, felaketler tümeli için kabaca bir harita var ama epeyi yeri boş, noktalanmamış, verilenmemiş yani.

Nüfus 0-400 milyon, alan tüm globalite.

Şöyle ironik-kurmaca bir örnekle sözü bağlayalım:

Belki Bryant, Corona cirüslü idi ve düşerek, düştüğü bölgeye salgını taşıdı.

Yani:

Hiçbir felakette neden-sonuç ilintisi birebir yönetilemez.

Birden sonrasıysa istatistik ve Bedeker karar ağacı (kimlerin ölüme sürüleceğinin seçimi).

Unutmayalım:

21. Yüzyıl krizleri içinde, en çok ölüm yaratma olasılığı taşıyanı salgın. Sonra kıtlık ve savaş var. Enerji ve çevre çok geride oran olarak. Göçmenler ise, hem nüfus azalması, hem nüfus artışı yarattı.

Ve Dünya, var olan nüfusunun % 5’inin değil, % 40’ının yok olmasını gerektiren bir global-üstü açmaz içinde. Tersi durumda, % 50-100 nüfus birden yok olabilir. Evrim tarihindeki % 99-100’lük tür ve birey toplu yok oluşları, bunun böyle olabileceğini kanıtlıyor.

(29 Ocak 2020)