Felaket Yönetimi: Kriz Tipleri

Savaş, devrim, karşı-devrim, iç savaş, darbe, açlık, susuzluk salgın, ekonomik kriz, yanılmış devletin batışı, rejim değişmesi, sel, yangın, fırtına, deprem, uzun süreli elektrik kesilmesi, grev dalgası, talan dalgası, şu bu, hepsi insanlar için kriz yaratabilir.

Kriz durumlarının temel özelliği, standart biyografilerdeki olağan gündelik yaşama kesinti vermesidir. Ancak, en büyük krizlerde bile, yaşamları hiç değişmeden kalabilen istatiksel bir yüzde vardır. Bunun böyleliğini tüm örnekler göstermiştir. Devletler batınca bile, halk yaşamıştır örneğin.

Kriz matematiği kabaca anafor / türbülans  gibi bir iç dinamiğe sahiptir: Kriz bir süreliğine kendi kendini üretir, çoğaltır, sürdürür, durdurur, sonra da azaltır ve bitirir. Bu; 1 yılda da olabilir, 100 yıl savaşlarında olduğu gibi 100 yılda da olabilir, Avrupa Orta Çağ’ı gibi 1.100 yıl bile sürebilir. Ancak, üniversite kampüsündekiler, o krizden en az etkilenenler olarak, bilgisel yıkımın dışında kalabilmişlerdir.

Burada genel panorama şudur:

Ortalık normal insanların egemenliğine kalırsa, fazla statiklik toplumu krize sürükler; marjinalller çoğalırsa, fazla dinamiklik toplumu krize sürükler. Tarihin genel eğilimi, bu ikisi arasında değişen periyodlarda salınmasıdır. 5 bin yıllık tarihte en uzun dönemli siklus, 400 yıllıktır.

Krizler; makrodan mikroya, genelden özele, tümelden tikele, toplumdan bireye tanımlanabilir.

Krizlerin ve felaketlerin yönetimi; öncesinde engelleme çabasıyla (ama erteleme değil), sırasında zararı en aza indirgeme çabasıyla, sonrasında hasar tespiti ve tamiri ile yapılır.

5 bin yıllık tarihte her türden kriz-felaket, hemen hemen tümüyle listelenmiştir: Çünkü, o dönemlere ilişkin yazılı kayıtlar vardır. Bunların sayısı da, irili ufaklı binlercedir.

Bundan 50 yıl önce, insanlar yılda yalnızca 1 kere grip olurlardı, şimdilerde ihtiyarlar ve çocuklar yılda 10-12 kere, ayda 1 kere grip oluyorlar. Bu da, Avrupa Vebası gibi bir sonuca varabilir.

Epidemiyoloji, en bilimsel felaket bilimidir. Çünkü tarih, salgın hastalıklarla doludur.Son 50 yılda bunların kökü Dünya’dan kazınır gibi oldu, ilaçların etkisi tükendi, her çeşit salgın geri geldi yeniden. Bir salgın, milyonlarca kişilik bir kültürü Yeryüzü’nden silebilmiştir. 5 bin yılda yaşamış 100 milyar insanın 25’inin (yani dörtte birinin)salgın hastalık nedeniyle öldüğü kabul ediliyor.

Diğer büyük felaketler; savaş ve kıtlık, göreli daha az yıkım yapar, öyle yapmıştır da.

İnsan türünü bitirebilecek 2 büyük olgu var geçmişte:

200 bin yıl önceki Afrika kuraklığı ve kıtlığı ve 1945 Hiroşima-Nagazaki atom bombaları.

Gerisi doğum kontrolü yoksa, ölüm kontrolü olur, durumu.

Tarih, yeni bir ölüm kontrolüne ve felaket-kriz bütününe doğru pupa yelken yol alıyor. Ana parametreler; göç, ekonomik kriz, savaş. Potansiyel parametreler; su, gıda, enerji, nüfus krizleri. 21. Yüzyıl, bunlar ve bunların girişim saçaklarıyla (fiilin her 2 anlamıyla da) oyalanacak.

(20 Aralık 2017)